Fysische tipping points versterken opwarming

“Antarctica is headed for a climate tipping point by 2060, with catastrophic melting if carbon emissions aren’t cut quickly.”

The Conversation, 17mei 2021

“Greenland ice sheet on brink of major tipping point, says study. Scientists say ice equivalent to 1-2 metres of sea level rise is probably already doomed to melt.”

The Guardian, 17 mei 2021

CO2 uit de lucht halen kan niet voorkomen dat Antarctica smelt. Technologie die nog uitgevonden moet worden of pas over tien tot twintig jaar groen is, kan ons niet meer beschermen. Tegen die tijd is de aarde al zo ver opgewarmd, dat tipping points in het klimaatsysteem de opwarming uit zichzelf versterken.

Het was professor Hans Joachim Schellnhuber van het Potsdam Instituut die als eerste waarschuwde voor ‘tipping points’ in het klimaatsysteem van de aarde; kantelpunten die ontstaan door klimaatverandering, waarbij de opwarming van de aarde zichzelf versterkt. Het bekendste tipping point is dat van de poolkappen. Als door klimaatverandering de grote witte oppervlakte van de poolkappen smelt, worden zonnestralen die nu terugkaatsen naar de ruimte geabsorbeerd in donkere zee. Dat betekent dat de aarde sneller opwarmt. Deze opwarming komt nog eens bovenop die van het broeikaseffect die wij als mens veroorzaken en zet op haar beurt weer nieuwe tipping points in werking waardoor de temperatuur nóg verder stijgt. Als dat gebeurt, kunnen mensen geen invloed meer uitoefenen op klimaatverandering. Dan is het uit onze handen en rest ons niets anders dan de samenleving te beschermen tegen de schade. Dit is in het kort het scenario dat het Parijs-akkoord probeert te voorkomen door de temperatuurstijging te beperken tot 1,5 graden Celsius.

“The question at a global systems level today is not whether humanity will transition away from fossil fuels. The question is: Will we do it fast enough? Effective planetary stewardship requires updating our Holocene mindset. We must act on the urgency, the scale, and the interconnectivity between us and our home, planet Earth. More than anything, planetary stewardship will be facilitated by enhancing social capital — building trust within societies and between societies.”

Statement van 15 Nobel-prijswinnaars en vele wetenschappers op 29 april 2021

Social tipping points kunnen het tij keren

De fysische tipping points zijn niet om vrolijk van te worden, te meer omdat de eerste tipping points al in werking zijn getreden. Maar we kunnen het tij nog steeds keren, al wordt de tijd die ons rest steeds korter. De komende jaren moeten we elk jaar meer broeikasgassen reduceren. Dat is een ongekende opgave, zeker omdat de broeikasgassen nu nog 0 tot 2% per jaar stijgen. Maar het kan. En het goede nieuws is: daarvoor hoeft geen nieuwe, dure technologie ontwikkeld te worden. Professor Schellnhuber heeft zijn hoop gevestigd op maatschappelijke kantelpunten: ‘social tipping points’. “De enige manier om de steeds snellere verandering van het klimaat te verslaan”, aldus de professor, “is met steeds snellere veranderingen in de samenleving.” Want net als fysische tipping points kunnen ook maatschappelijke fenomenen een zichzelf versterkende versnelling in gang zetten. Op het moment dat meerdere social tipping points elkaar gaan versterken en tot structurele verandering leiden, kunnen we volgens de professor de kantelpunten in de fysische wereld voor zijn. Het brengt een rechtvaardige transitie in een stroomversnelling.

Schellnhubers collega bij het Potsdam Instituut, professor Ilona Otto, publiceerde in het wetenschappelijke tijdschrift PNAS over social tipping point-maatregelen die een versnelling in technologische ontwikkelingen, broeikasgasreductie en maatschappelijk draagvlak teweeg kunnen brengen waardoor we op hol geslagen klimaatverandering kunnen voorkomen. Daarbij schrijft ze nadrukkelijk dat technologische ontwikkeling waarschijnlijk een belangrijke rol zal spelen, maar expliciet níet in de zin van technologie die nog uitgevonden moet worden. De sleutel zit ‘m meer in bestaande technologie die goedkoper wordt.

Enkele voorbeelden uit het artikel:

1: Divesteren en herinvesteren

Verschuivingen op de energiemarkt die investeringen in fossiele brandstof onrendabel en onaantrekkelijk maken

Divesteren is de social tipping point-maatregel die volgens Otto als snelste effect kan sorteren, namelijk al binnen één uur. Als pensioenfondsen en publieke en private banken publiekelijk besluiten om fossiele bedrijven uit hun beleggingsportefeuille te weren, worden nieuwe investeringen duurder voor de fossiele industrie en vermindert de belangstelling voor investeren in vervuilende activiteiten. Ook groeit de vraag naar duurzame investeringen. Als beleggers het geld ook nog investeren in duurzame oplossingen, krijgt die beweging een versnelling. DNB pleit ervoor om de schade door klimaatverandering te laten meewegen in investeringsbeleid. Het Internationale Energie Agentschap (IEA) stelt dat er een einde moet komen aan investeringen in nieuwe projecten om kolen, olie en gas te winnen. In Nederland vergroot Greenpeace de druk op de banken. ABP Fossielvrij en Groen Pensioen vergroten de druk op de Nederlandse pensioenfondsen.

Wij vragen het nieuwe kabinet:

het social tipping point te versnellen door publieke en private banken en pensioenfondsen te verplichten om te divesteren uit de fossiele industrie en om dat geld te herinvesteren in maatschappelijke en/of groene projecten en bedrijven.

2: Stoppen met fossiele subsidies

Snelle prijsdalingen en opschaling bestaande duurzame technologie

Nog steeds gaat er meer subsidie naar de fossiele industrie dan naar klimaatbeleid. De Nederlandse regering heeft in december 2020 de subsidie voor gaswinning zelfs nog verhoogd. Subsidies aan de fossiele industrie geven een schadelijke industrie een ongewenste en oneerlijke voorsprong op de markt. Als deze subsidies worden afgeschaft en als dat bedrag deels geïnvesteerd wordt in de schone oplossingen die al bestaan, wordt fossiele brandstof duurder en klimaatvriendelijke alternatieven goedkoper. Dat kan een versnelling in technologische ontwikkeling in gang zetten die volgens Otto’s artikel de broeikasgassen wereldwijd jaarlijks met 4,4% tot 21% kan verminderen. Oil Change International heeft berekend dat als Nederland per direct begint met het afschaffen van fossiele subsidies en vervolgens 20% herinvesteert in energie-efficiëntie, 10% in duurzame energie en 50% in sociale vangnetten, dit al in 2025 de Nederlandse uitstoot met 7,7% omlaag kan brengen. Zo kunnen zowel klimaatverandering als sociale ongelijkheid worden bestreden zonder extra kosten, aldus Oil Change International. Mede daarom voeren Both Ends, Greenpeace, Milieudefensie, Oil Change International en Extinction Rebellion campagnes tegen fossiele subsidies.

Wij vragen het nieuwe kabinet:

het social tipping point te versnellen door te stoppen met fossiele subsidies en de miljarden die daardoor vrijkomen te investeren in duurzame ontwikkelingen. Nederland heeft zich 19 mei 2021 aangesloten bij de Friends of fossil fuel subsidy reform groep – een club van landen die het stopzetten van fossiele subsidies promoot. We verwachten dat NL als nieuw lid van de coalitie snel actie zal nemen om de Nederlandse subsidies te stoppen.

3: Klimaateducatie

Kennis, verschuiving normen en waarden en groei maatschappelijk draagvlak

Klimaatonderwijs is nu vaak incidenteel, afhankelijk van de docent of zelfs afkomstig van de fossiele industrie. Het huidige Nederlandse curriculum is achterhaald en niet meer up to date, het is sinds 2007 niet meer veranderd. Klimaat en duurzaamheid verdienen een fundamentele plaats in het curriculum maar ook in de bedrijfsvoering en het gebouw van de school. Tegelijkertijd blijkt uit onderzoek dat gebrek aan kennis over klimaatverandering mensen verhindert om in actie te komen voor het klimaat. Goed en onafhankelijk klimaatonderwijs kan zowel direct effect hebben op de leerling als op diens gezin en sociale omgeving. Bovendien kan een social tipping point ontstaan zodra klimaatbewuste leerlingen de arbeidsmarkt opgaan, ook op beslissende en politieke functies. Daarom pleiten de Nederlandse Academie voor Duurzaam Onderwijs, Teachers for Climate, Youth for Climate en Fridays for Future voor onafhankelijk klimaatonderwijs.

Wij vragen het nieuwe kabinet: 

dit social tipping point te versnellen door klimaat en duurzaamheid voor zowel huidige als toekomstige generaties en ook niet-menselijk leven een fundamentele plaats te geven in het curriculum en de bedrijfsvoering en het gebouw van de school. Dit onderwijs moet onafhankelijk zijn.

4: Verbod op fossiele reclame

Verschuiving normen en waarden en groei maatschappelijk draagvlak

Een verbod op fossiele reclames wordt genoemd onder het kopje ‘beperkingen aan de fossiele industrie’ die voor een maatschappelijke omwenteling kunnen zorgen. Een reclameverbod de-normaliseert de fossiele industrie en het gebruik van fossiele brandstof voor vliegreizen en brandstofauto’s en verandert zo sociale normen. Dat een verbod op fossiele reclame een social tipping point-maatregel is, illustreert de beslissing van Amsterdam om fossiele reclame te weren. Dat nieuws ging de hele wereld over en sindsdien willen vele steden in binnen- en buitenland hetzelfde. Daarom pleiten Reclame Fossielvrij en Greenpeace voor een landelijk verbod op fossiele reclame.

Wij vragen het nieuwe kabinet:

dit social tipping point te versnellen met een wet die reclame, sponsoring en marketing verbiedt voor de fossiele industrie, vliegreizen en vervuilende auto’s. Net als reclame voor tabak verboden is.

5: Decentralisatie van het energiesysteem

Onderlinge uitwisseling en voorkomen van fossiele lock-in

Een ander kansrijk social tipping point is volgens Otto het decentraliseren van energie. Als de overheid burgers in staat stelt zelf hun stroom en warmte te regelen, levert dat ter plekke 100% reductie op. Er moet een stop komen op nieuwe investeringen in fossiele infrastructuur, om een zogenaamde ‘lock-in’ te voorkomen. Anders zit de samenleving nog decennia vast aan fossiel. Daarom voert Den Haag Fossielvrij actie tegen de komst van een leiding die warmte van de fossiele industrie aan Haagse huizen zou moeten leveren. Urgenda maakt al bijna 10 jaar huizen energieneutraal en loopt aan tegen een tekort aan technische mensen en capaciteitstekorten bij netwerkbedrijven.

Wij vragen het nieuwe kabinet:

dit social tipping point te versnellen door wetgeving voor warmte en elektriciteit ook coöperatief in te richten, gericht op lokale duurzame warmte en elektriciteit en systemen waardoor burgers deze energie onderling kunnen uitwisselen. Verder: geen belastingvoordelen meer voor energiegrootverbruikers (gelijke behandeling) en flexibele belastingtarieven voor opslag van warmte en elektriciteit. Ook vragen we de overheid om maatregelen die de potentie van de groene leveranciers vergroot. Zij vervullen een sleutelrol in de groene beweging, door te investeren in lokale energieprojecten, lokaal eigenaarschap te stimuleren en een bijdrage te leveren aan de professionalisering van energiecoöperaties.

Zelfversterkend effect

Elk van de voorgestelde maatregelen heeft effect. En met elke extra social tipping point-maatregel wordt dat effect nog eens versterkt. Dat is de kracht van social tipping point-maatregelen. Zo wordt het effect van klimaatonderwijs versterkt door een verbod op fossiele reclame, rechtszaken en andere verboden aan het adres van de fossiele industrie. Omgekeerd werkt het ook: Otto waarschuwt dat het snelle effect van divesteren vervliegt als fossiele subsidie blijft bestaan en als sociale normen en waarden niet veranderen. Dan mist de basis waarop het snelle divestmentsucces kan aarden.

De meerwaarde van een Social Tipping Point Strategie – boven losse maatregelen – is dus dat ze elkaar versterken. In deze brief noemen we slechts enkele van de vele social tipping point-interventies uit het artikel van Otto et al.

Enkele andere zijn bijvoorbeeld:

• groeiende perceptie dat fossiele brandstof immoreel is. Het besef dat de keuzes die we in Nederland maken, nu al het bestaan bedreigt van mensen en natuur op plekken waar de fossiele brandstof gewonnen wordt. Bovendien treft klimaatverandering mensen het hardst in landen die zelf het minste hebben bijgedragen aan klimaatverandering en ook niet het geld hebben om zich tegen de gevolgen ervan te beschermen. Hetzelfde geldt voor mensen die nog niet geboren zijn, ecosystemen en dieren. Otto schrijft dat de geschiedenis heeft uitgewezen dat sociale en morele normen menselijk gedrag op grote schaal kan beïnvloeden, bijvoorbeeld bij de afschaffing van slavernij.
• de verantwoordelijkheid voor circulariteit bij de producent leggen
• verplicht klimaatlabel dat de klimaatschade van elk product of dienst noemt
• een andere manier om economisch succes te meten
• grassrootsbewegingen die protest organiseren
• duurzaam bouwen en een andere inrichting van gemeenten
• overtuigende narratieven ook over het inheems perspectief op de natuur

Otto ziet zowel potentie als bewijs in de razendsnel groeiende wereldwijde grassrootsbewegingen als Fridays for Future en Extinction Rebellion dat sociale normen en waarden al aan het verschuiven zijn. Ook DeGoedeZaak en de Grootouders voor het Klimaat werken mee aan zo’n kantelpunt.

Veel initiatieven die social tipping points in gang kunnen zetten, komen vooralsnog uit de samenleving. Zo zijn geen van de bovengenoemde interventies waarvoor ondergetekenden pleiten overheidsbeleid. Sterker nog, de overheid ziet de ‘meestribbelende’ fossiele industrie helaas nog steeds als partner en nodigde hen zelfs uit als lichtend voorbeeld van verandering op de allereerste Nationale Klimaatdag, terwijl onderzoek na onderzoek uitwijst dat zij bij lange na niet op lijn liggen met de Parijs-doelen.

De overheid neigt in klimaatbeleid ook naar technologie die pas op lange termijn te realiseren of duurzaam is. Maar de tipping points in het klimaatsysteem geven ons niet de ruimte om nieuwe technologische beloftes af te wachten die pas over twintig jaar op de markt komen. Als we nu niets doen, zijn we binnen een decennium de controle kwijt. We hebben ook niet de luxe om een maatschappelijk sneeuwbaleffect over te laten aan ngo’s en grassrootsbewegingen met vrijwilligers.

We hebben de Rijksoverheid nodig voor de versnelling van technologie die er nu al ís.

We hebben de Rijksoverheid nodig voor de versnelling van technologie die er nu al ís. We hebben het nieuwe kabinet nodig om met strategisch en effectief beleid social tipping points in gang te zetten die ervoor zorgen dat (met technologische en maatschappelijke verandering) het Parijsdoel van 1,5C graden gehaald wordt.

Derk Loorbach (professor socio-economic transitions bij DRIFT en ondertekenaar van deze brief), voegt daaraan toe dat de overheid kan inspelen op gebeurtenissen zoals de aardbevingen in Groningen om veranderingen door te voeren in plaats van die af te remmen: “Ik roep de overheid op klimaatwetenschap serieus te nemen en dus ambitieuzer te zijn. De overheid zou beleid zo moeten inrichten dat anticipeert op momentum. Dan kan ze de gebeurtenis inzetten om een stap voorwaarts te zetten. Ook moet de overheid de hierboven genoemde maatregelen doorzetten, te beginnen met het verbieden van fossiele reclame.”

Kans voor integraal klimaatbeleid zonder prijskaartje

Juist omdat social tipping points effectiever worden als ze elkaar versterken, biedt dat de overheid een uitgelezen kans om slim, integraal en samenhangend beleid te ontwerpen om het Parijs-doel te halen. Bovendien, in tegenstelling tot bijvoorbeeld CO2-opslag onder de Noordzee, zijn social tipping point-maatregelen veelal klimaatmaatregelen waar geen prijskaartje aan hangt en die soms zelfs geld opleveren. Bij het afschaffen van fossiele subsidies komen miljarden vrij die direct geïnvesteerd kunnen worden in klimaatvriendelijke oplossingen, zoals een decentraal energiesysteem. Een verbod op fossiele reclame, klimaateducatie en klimaatlabels besparen geld omdat ze emissies voorkomen en bovendien het draagvlak vergroten voor klimaatbeleid. Het goede nieuws is dat al veel politieke partijen in hun recente verkiezingsprogramma’s al losse social tipping point-maatregelen hebben opgenomen; afschaffen van fossiele subsidies, een verbod op fossiele reclame, klimaateducatie, divesteren.

Ook Den Haag is er klaar voor!